Οι τοιχογραφίες του Καθολικού
Η τοιχογράφηση του καθολικού, εκτός από εκείνη του ιερού (που είναι παλαιότερη κατά 80 περίπου χρόνια), είχε αποπερατωθεί στις 8 Νοεμ. του 1552, όταν ηγουμένευε ο Γιαννιώτης Συμεών, σύμφωνα με τη γραπτή κτιτορική επιγραφή πάνω από την είσοδο του κυρίως ναού.
Άλλη επιγραφή χαραγμένη σε μαρμάρινη πλάκα, εντοιχισμένη εξωτερικά, αριστερά από τη βόρεια είσοδο της λιτής, μας πληροφορεί ότι η ανοικοδόμηση του καθολικού της μονής είχε ήδη συντελεσθεί από το έτος 1544/45:
Η λιτή, ευρύχωρη, με τέσσερις κίονες και εννέα σταυροθόλια, είναι κατάκοσμη από τοιχογραφίες. Στο δυτικό, το βόρειο και το νότιο τοίχο, καθώς και στα σταυροθόλια της οροφής εικονίζονται μαρτύρια αγίων, όπως συνηθίζεται στις λιτές των καθολικών, για την ενίσχυση και ενθάρρυνση της πίστης και της καρτερίας του χριστιανού πριν από την είσοδό του στον κυρίως ναό και την προβολή της δόξας και του μεγαλείου της Εκκλησίας. Στο ΝΔ άκρο του νότιου τοίχου, σε αβαθή κόγχη, πάνω από τον τάφο τους, εικονίζονται ολόσωμοι οι όσιοι κτίτορες της μονής Αθανάσιος και Ιωάσαφ, φορώντας τις μοναχικές τους ενδυμασίες και κρατώντας από κοινού στα χέρια τους, όπως συμβαίνει σ’ αυτές τις περιπτώσεις, ομοίωμα του ναού που ανήγειραν. Στον ανατολικό τοίχο, αριστερά της κεντρικής εισόδου προς το ναό, σε μικρή κόγχη, ο άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος˙ δεξιά, σε κόγχη πάλι, η Βάπτιση του Χριστού. Στον ίδιο τοίχο, πάνω από την κυρία είσοδο, η Δέηση, με το Χριστό στη μέση, αριστερά την Παναγία και δεξιά τον Πρόδρομο. Στο ΒΑ άκρο η Α΄ Οικουμ. Σύνοδος της Νίκαιας, ενώ στο ΝΑ η Ζ΄ Οικουμ. Σύνοδος.
Στην κάτω ζώνη (στο βόρειο και στο νότιο τοίχο) εικονίζονται οι μεγάλες μορφές του ασκητισμού, όπως ο άγιος Ονούφριος, Μάξιμος ο Ομολογητής, Παύλος ο Θηβαίος, Ζωσιμάς, οσία Μαρία η Αιγυπτία, Παύλος ο εν Λάτρω, Βαρλαάμ. Δεν λείπουν και οι μεγάλοι μελωδοί της Εκκλησίας, όπως ο Ιωάννης Δαμασκηνός και ο Κοσμάς ο ποιητής.
Κατάγραφος επίσης είναι και ο κυρίως ναός. Στον τρούλλο ο Χριστός ως παντοκράτορας και παντεπόπτης κυριαρχεί με τη θέση και το μέγεθός του. Περιβάλλεται από τιμητική χορεία αγγέλων. Στο τύμπανο του τρούλλου, ανάμεσα στα παράθυρα, ολόσωμοι οι προφήτες κρατούν ειλητά με τις προρρήσεις τους, που αναγγέλουν την έλευση του Σωτήρα. Στα σφαιρικά τρίγωνα οι τέσσερις ευαγγελιστές.
Στο δυτικό τοίχο και στο δυτικό τμήμα του βόρειου και νότιου τοίχου, στην κάτω ζώνη, μορφές ολόσωμες μεγάλων οσίων και αγίων ασκητών – αναχωρητών (άγ. Ευθύμιος, Σάββας ο Ηγιασμένος, Παχώμιος, Αντώνιος, Θεοδόσιος ο Κοινοβιάρχης, Αθανάσιος ο Αθωνίτης, Εφραίμ ο Σύρος, Στέφανος ο νέος, Ιωάννης της Κλίμακος, Νείλος, Αρσένιος ο μέγας, Ιλαρίων κ.ά.). Στη νότια παραστάδα του δυτικού τοίχου εικονίζεται ολόσωμος, ντυμένος με το μοναχικό του τριβώνιο και κρατώτας σταυρό στο δεξί του χέρι και ειλητάριο στο αριστερό, ο ιδρυτής της μονής, «ο όσιος πατήρ ημών Αθανάσιος και καθηγητής του αγίου Μετεώρου». Στη βόρεια παραστάδα, σε αντίστοιχη θέση, εικονίζεται κατά τον ίδιο τρόπο «ο όσιος πατήρ ημών Ιωάσαφ ο κτήτωρ», κρατώντας με το δεξί του χέρι ομοίωμα του καθολικού της μονής που έκτισε.
Στους χορούς του ναού, στην κάτω ζώνη, εικονίζονται ολόσωμοι στρατιωτικοί άγιοι (άγ. Γεώργιος, Θεόδωρος ο Τήρων, Προκόπιος, Νικήτας, Ιάκωβος ο Πέρσης, Ευστάθιος στο νότιο χορό˙ Μερκούριος, Αρτέμιος, Θεόδωρος ο Στρατηλάτης κ.ά. στο βόρειο). Ακολουθούν προς τα επάνω και στους τρεις τοίχους, δυτικό, βόρειο και νότιο, δύο στενότερες ζώνες με στηθάρια αγίων. Στο δυτικό τοίχο, πάνω από την κυρία είσοδο και την επιγραφή, ιστορείται ο «Αναπεσών».
Τους υπόλοιπους χώρους των τοίχων, επάνω ψηλά, καθώς και τις καμάρες των κεραιών του σταυρού, καλύπτει ο μεγάλος δογματικός κύκλος με τις δεσποτικές και θεομητορικές εορτές, τα θαύματα του Κυρίου κ.ά. Στο δυτικό τοίχο, σε όλο του το μήκος, κυριαρχεί η Κοίμηση της Θεοτόκου, πολυπρόσωπη και επιβλητική σύνθεση, και επάνω η Σταύρωση, όπου εντυπωσιάζει η συγκλονιστική μορφή του νεκρού πια Θεανθρώπου επί του ξύλου του μαρτυρίου. Στη δυτική καμάρα του σταυρού σκηνές από το Πάθος (ο Εμπαιγμός, η Προδοσία, η Άρνηση του Πέτρου κ.ά.).
Στην κορυφή της κόγχης του βόρειου χορού εικονίζεται η Ανάσταση του Χριστού και πιο κάτω το «Χαίρε» των Μυροφόρων, ο Χριστός εις Εμμαούς, καθώς και διάφορα θαύματά του. Στη βόρεια καμάρα του σταυρού οι Μυροφόρες μπροστά στον κενό τάφο, η Ψηλάφηση του Θωμά κ.ά. Στην κορυφή της κόγχης του νότιου χορού σε επιβλητική και εντυπωσιακή σύνθεση η Μεταμόρφωση˙ πιο κάτω η Έγερση του Λαζάρου, η Βαϊοφόρος κ.ά. Στη νότια καμάρα του σταυρού εικονίζεται ο Νιπτήρ, ο Μυστικός Δείπνος, η Υπαπαντή κ.ά.
Στον ανατολικό τοίχο, που χωρίζει τον κυρίως ναό από το ιερό βήμα, πίσω και πάνω από το ψηλό τέμπλο, στο κέντρο ιστορείται η Πεντηκοστή και στην ανώτερη ζώνη η Ανάληψη. Δεξιά η Αναστήλωση των εικόνων και αριστερά η Ύψωση του Τιμίου Σταυρού.
Ο σπουδαίος αγιογράφος όλου αυτού του τοιχογραφικού συνόλου κράτησε την ανωνυμία του και δεν μας παρέδωσε το όνομά του. Με βάση τεχνοτροπικά στοιχεία έχουν γίνει προσπάθειες για την απόδοση των τοιχογραφιών σε ορισμένα πρόσωπα ή σε ζωγραφικές σχολές. Έτσι οι τοιχογραφίες αυτές έχουν αποδοθεί στο μεγάλο Κρητικό ζωγράφο Θεοφάνη ή σε συνεργείο μαθητών του, ή τέλος στον αγιογράφο της Μονής Δουσίκου (Αγίου Βησσαρίωνος, 1557) Τζιόρτζη. Σήμερα άριστα συντηρημένες και καθαρισμένες, εντυπωσιάζουν με τη λάμψη, την ποικιλία των χρωμάτων και την τελειότητα της εκτέλεσής τους.
Το ιερό του καθολικού αντιπροσωπεύει την αρχική οικοδομική φάση του ναού της μονής. Είναι ο ναός που έκτισε γύρω στα μέσα του ΙΔ΄ αιώνα ο όσιος Αθανάσιος ο Μετεωρίτης, τον οποίο επεξέτεινε και ανέκτισε στα 1387/88 ο δεύτερος της μονής, ο βασιλεύς – μοναχός Ιωάννης-Ιωάσαφ Ούρεσης ο Παλαιολόγος, σύμφωνα με τα ιστορούμενα στο Βίο του οσίου Αθανασίου και τις επιγραφικές μαρτυρίες. Δύο επιγραφές εξωτερικά στο παράθυρο της κόγχης του ιερού, στο μαρμάρινο επίκρανο η μία (μόνο η χρονολογία) και σε κατακόρυφη στενή μαρμάρινη πλάκα η άλλη, αναφέρονται στο γεγονός.
Άλλη γραπτή επιγραφή, εσωτερικά στο ιερό, στο βόρειο τοίχο του, μας πληροφορεί, εκτός των άλλων, και για τη χρονολογία της τοιχογράφησης (1483).
Το 1483 λοιπόν αγιογραφήθηκε το ιερό, που αποτελούσε τότε το καθολικό της μονής. Γι’ αυτό έχει και τη μορφή μικρού ανεξάρτητου ναού, που ανήκει στον τύπο του σταυροειδούς δικιόνιου εγγεγραμμένου με τρούλλο. Έτσι οι τοιχογραφίες θεματικά καλύπτουν τον πλήρη σχεδόν αγιογραφικό και δογματικό κύκλο ενός κανονικού ναού.
Στον τρούλλο εικονίζεται ο Χριστός ως παντοκράτορας περιστοιχιζόμενος από χορεία αγγέλων. Στα σφαιρικά τρίγωνα οι τέσσερις ευαγγελιστές. Στην κάτω ζώνη της κόγχης του ιερού ολόσωμοι πατέρες της Εκκλησίας και ιεράρχες (Μέγας Βασίλειος, Μέγας Αθανάσιος, Κύριλλος Αλεξανδρείας, Ιω. Χρυσόστομος, κ.ά.). Σε προτομή, στο νότιο τοίχο, ο τοπικός άγιος Αχίλλιος. Στην επάνω ζώνη της κόγχης του ιερού ιστορείται η Μετάδοση και η Μετάληψη, κατά το γνωστό εικονογραφικό τύπο, και στην κορυφή της αψίδας η Θεοτόκος ένθρονη, συμπαραστατούμενη από δύο αγγέλους με ριπίδια.
Στους λοιπούς τοίχους, στην κάτω ζώνη, ιστορούνται στρατιωτικοί άγιοι (νότιος τοίχος), όπως Θεόδωρος ο Στρατηλάτης, Θεόδωρος ο Τήρων, Γεώργιος ο Καππάδοξ, Δημήτριος ο μέγας δουκ (οι δύο τελευταίοι με χαρακτηριστικά ξενικά καπέλα), Νέστωρ, και ασκητές (βόρειος τοίχος), όπως ο άγ. Αντώνιος και ο άγ. Ευθύμιος. Στην αμέσως ανώτερη και στενότερη ζώνη στηθάρια αγίων. Στο νότιο πεσσό του δυτικού τοίχου εικονίζεται: Ο ΟΣΙΟΣ Π(ΑΤ)ΗΡ ΗΜΩΝ ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ Κ(ΑΙ) ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΜΕΤΕΩΡΟΥ. Φοράει τη μοναχική του ενδυμασία και κρατάει ειλητό, όπου αναγράφεται περιληπτικά το τυπικό της μονής. Στο βόρειο πεσσό, σε αντίστοιχη θέση, ο δεύτερος κτίτορας: Ο ΟΣΙΟΣ Π(ΑΤΗΡ) ΗΜ(ΩΝ) ΙΩΑΣΑΦ/
Στους υπόλοιπους χώρους ιστορούνται σκηνές του Δωδεκάορτου και των Παθών του Κυρίου. Στο νότιο τοίχο η Γέννηση του Χριστού, ο Νιπτήρ, ο Μυστικός Δείπνος, η Προδοσία˙ στο βόρειο τοίχο η Σταύρωση, ο Επιτάφιος, η Ανάσταση, η Ψηλάφηση του Θωμά. Στο νότιο πεσσό του ανατολικού τοίχου εικονίζεται «Μήτηρ Θεού η Παράκλησις» και στο βόρειο πεσσό «Ο άγιος Νικόλαος ο θερμός προστάτης».
Οι τοιχογραφίες του ιερού, καθαρισμένες κι αυτές και συντηρημένες καλά, αποτελούν ένα επιβλητικό ζωγραφικό σύνολο, αντιπροσωπευτικό των τεχνοτροπικών τάσεων των τελευταίων παλαιολόγειων χρόνων και της πρώιμης Τουρκοκρατίας, λίγο μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης. Ως πρότυπά τους έχουν την τοιχογράφηση ναών της Μακεδονίας του ΙΔ΄ αιώνα.
Στην κλεισμένη παλαιά είσοδο του αρχικού ναού, στον εξωτερικό νάρθηκα σήμερα, υπάρχουν επίσης τοιχογραφίες. Επάνω η Δέηση˙ εντός κόγχης εικονίζεται ο Χριστός ένθρονος με δύο μικρούς αγγέλους αριστερά και δεξιά, στα επάνω άκρα του θρόνου. Σε στάση δεήσεως, ικετεύοντες για τη σωτηρία του κόσμου, αριστερά και δεξιά, έξω από την κόγχη, η Παναγία και ο Πρόδρομος. Κάτω, λαϊκότροπης τέχνης τοιχογραφία με τους πατριάρχες στον παράδεισο, καθισμένους σε σκαμνί˙ γύρω σχηματική παράσταση δέντρων και λουλουδιών.