Οι τοιχογραφίες τού Θεοφάνη του Κρητός
Το κομψό καθολικό της Μονής Αγίου Νικολάου Αναπαυσά έχει αγιογραφηθεί από τον περίφημο Κρητικό ζωγράφο Θεοφάνη Στρελίτζα, τον επιλεγόμενο Μπαθά, τον Οκτώβριο του 1527 (έτος από κτίσης κόσμου, ζλς’-7036), σύμφωνα με την κτιτορική επιγραφή, πάνω από την είσοδο του νάρθηκα προς τον κυρίως ναό.
Η τοιχογράφηση του καθολικού της Μονής αποτελεί το παλιότερο τοιχογραφικό επώνυμο έργο του μεγάλου καλλιτέχνη και αρχηγέτη της Κρητικής Σχολής Θεοφάνη, του Αρίστου Αγιογράφου, όπως τον χαρακτηρίζει ο άλλος γιός του, μοναχός Νεόφυτος, στην επιγραφή του Ναού της Παναγίας στην Καλαμπάκα, τον οποίο τοιχογράφησε το 1573.
Αναμφισβήτητα η τοιχογράφηση του καθολικού της μικρής αυτής Μετεωρίτικης Μονής φέρει την προσωπική σφραγίδα με όλα τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της ανεπανάληπτης τέχνης του Μεγάλου Κρητικού ζωγράφου, ευγένεια, ζωντάνια, δροσερότητα, πλαστικότητα, μαλακούς και φωτεινούς τόνους και γενικά υψηλή ποιότητα και τελειότητα στο σχεδιασμό και στη χρωματική απόδοση των μορφών, γνωρίσματα που τελικά αποκρυσταλλώθηκαν, τυποποιημένα όμως, στα μεγάλα τοιχογραφικά σύνολα της ωριμότητας του στις αγιορείτικες μονές Μεγίστης Λαύρας και Σταυρονικήτα.
Σημειώνουμε ειδικότερα ότι ο Θεοφάνης στον Αναπαυσά δίνει δείγματα ενός ασυνήθιστα πλούσιου, για την εποχή του, αποθέματος εικονογραφικών θεμάτων της βυζαντινής παράδοσης. Αφήνει όμως να φανεί ταυτόχρονα, ότι κατείχε παράλληλα και πλούσιο θεματολόγιο ιταλικής καταγωγής (Άκρα ταπείνωση, Άγιος Χριστόφορος, Θρόνος Παναγίας κ.ά.), τα οποία βέβαια ως ακραιφνής Ορθόδοξος παραδοσιακός Αγιογράφος τα προσάρμοζε απόλυτα στα αυστηρά βυζαντινά πρότυπα. Ιδιαίτερα η ευαισθησία του ως καλλιτέχνη φαίνεται στα καθαρά διακοσμητικά θέματα, όπου δείχνει εκπληκτική αίσθηση του χώρου και της λειτουργικότητας τους. Ο Θεοφάνης, παρά τη στενότητα και το ακανόνιστο του ναού, κατόρθωσε να απεικονίσει με εκπληκτική ευχέρεια και πληρότητα όλους τους εικονογραφικούς κύκλους (δογματικό, λειτουργικό, χριστολογικό, αγιολογικό).
Νάρθηκας
Εικονίζονται εδώ οι νεώτεροι κτίτορες της Μονής, ο Διονύσιος Λαρίσης και ο ιεροδιάκονος Νικάνωρ, ολόσωμοι, με το μοναχικό ένδυμα, δίπλα στη βρεφοκρατούσα ένθρονη Παναγία, την ελπίδα των πιστών, καθώς και στον όσιο πατέρα και καθηγητή του Μεγάλου Μετεώρου, Άγιο Αθανάσιο.
Αρκετό χώρο καταλαμβάνουν σκηνές από τα θαύματα του Χριστού (ανάβλεψη του τυφλού, ο εν Κανά γάμος, θεραπεία του υδρωτικού κ.λπ.)
Ζωγραφίζονται επίσης άγιοι, όσιοι και ασκητές, μεγάλες μορφές της μοναχικής και ασκητικής ζωής (Άγ. Αντώνιος, Άγ. Ευθύμιος, Άγ. Σάββας, Άγ. Θεοδόσιος Κοινοβιάρχης κ.ά.).
Εντυπωσιακές είναι οι πολυπρόσωπες συνθέσεις: Η επιβλητική σκηνή της Δευτέρας Παρουσίας, η εκφραστική κοίμηση του Αγίου Νικολάου, η αριστουργηματική σύναξη του Οσίου Εφραίμ. Θαυμάσια είναι και η παράσταση του Αδάμ στον Παράδεισο, όπου ονοματοθετεί τα διάφορα ζώα και πτηνά: “και εκάλεσεν Αδάμ ονόματα πάσι τοις κτήνεσι και πάσι τοις πετοινοίς του ουρανού και πάσι τοις θηρίοις του αγρού”.
Κυρίως ναός
Στον τρούλο εικονίζεται η γλυκειά μορφή του Ιησού Χριστού ως Ελεήμονα, γεμάτη αγάπη και συμπάθεια. Ακολουθούν παρακάτω η θεία Λειτουργία των Αγγέλων και στην επόμενη σειρά, με μεγάλη πλαστικότητα στην κίνηση, οι δέκα προφήτες της Παλιάς Διαθήκης, που κρατούν ενεπίγραφα ειλητάρια.
Ζωγραφίζονται επίσης άγιοι ολόσωμοι ή σε στηθάρια (Άγ. Μερκούριος, Άγ. Ευστάθιος, Άγ. Νικόλαος ο νέος, Άγ. Ιωάννης ο Δαμασκηνός κ.λπ.).
Παριστάνονται ακόμα σκηνές από το Δωδεκάορτο, καθώς και Χριστολογικά από τη ζωή και τα πάθη του Χριστού.
Ιερό
Στην πρόθεση εικονίζεται ο Χριστός σαν η Άκρα Ταπείνωση, στην κόγχη της Αγίας Τράπεζας η Πλατυτέρα με τους Ιεράρχες Αγίους Ιωάννη Χρυσόστομο και Μέγα Βασίλειο.
Από την Παλιά Διαθήκη παριστάνονται ο δίκαιος Ιακώβ, ο προφήτης Ησαΐας και κάτω από την Αγία Τράπεζα ο Ιωνάς, που εξέρχεται από την κοιλιά του κήτους, σύμβολο της τριήμερης ταφής και Ανάστασης του Κυρίου μας.
