Γενική περιγραφή
Ανεβαίνοντας στα Μετέωρα από το χωριό Καστράκι, λίγο μετά το εκκλησάκι της Παναγίας Δούπιανης και ανάμεσα στα ερειπωμένα μοναστήρια Προδρόμου, Αγίας Μονής και Παντοκράτορος, πολύστροφη, κομψή καί αρχοντική στον στενάχωρο βράχο της βρίσκεται η ανδρική Ιερά Μονή του Αγίου Νικολάου Ανάπαυσα.
Από τους εξώστες της Μονής ο προσκυνητής ατενίζει ανατολικά τη Μονή Ρουσάνου, νότια αγναντεύει το γραφικό Καστράκι και τη δασώδη οροσειρά της Πίνδου. Δυτικά η οπτική εξερεύνηση σταματά με ενδιαφέρον στο ερειπωμένο μοναστήρι του Προδρόμου, ενώ στα Βόρεια το βλέμμα υψώνεται με θαυμασμό προς την κορυφή των βράχων της Μονής του Μεγάλου Μετεώρου.
Ο βράχος, πάνω στον οποίο κτίστηκε το Μοναστήρι, είναι μικρός σε έκταση με περιορισμένη επιφάνεια στην κορυφή του. Αυτό επηρέασε και την κτιριακή διαμόρφωση και συγκρότηση των χώρων που αναπτύχθηκαν σε ένα πολυώροφο κτίσμα. Η λαξευτή σκάλα σταματάει στην είσοδο, πίσω της υπάρχει ένας μικρός προθάλαμος. Ανεβαίνοντας συναντάμε το παρεκκλήσι του Αγίου Αντωνίου και δίπλα του την κρύπτη.
Στον πρώτο όροφο ανοίγεται δεξιά ένας διάδρομος- εκθετήριο, αριστερά υπάρχει το καθολικό.
Στον επόμενο όροφο και στα δεξιά ένας άλλος διάδρομος με καθίσματα και η αίθουσα υποδοχής με το τζάκι. Εδώ βρίσκεται και το βριζώνι. Δεξιά του διαδρόμου (προς ανατολάς) το μαγειρείο.
Ακόμα πιο ψηλά, στον τρίτο και τελευταίο όροφο, υπάρχουν η παλιά τράπεζα, το παρεκκλήσι του Προδρόμου, η στέρνα και τα κελιά.
Στην κορυφή του βράχου υψώνεται το πέτρινο καμπαναριό.
Στη βορειοανατολική πλευρά της Μονής κρέμονται δύο σειρές από ξύλινα μπαλκόνια με πανοραμική θέα. Κάτω από το Μοναστήρι και μέσα σε κοίλωμα μικρότερου βράχου έχει μεταφερθεί το όστεοφυλάκιο.
Δεν είναι εξακριβωμένο που οφείλει την επωνυμία της η Μονή του Αγίου Νικολάου Αναπαυσά. Πιθανότατα σε κάποιον παλαιό κτίτορά της, πού θα πρέπει να τοποθετηθεί χρονικά στο 14ο αι. μαζί με τις απαρχές της μοναστικής ζωής πάνω στον βράχο αυτό. ‘Αλλοι συσχετίζουν ετυμολογικά το όνομα με το ρήμα αναπαύομαι, οπότε “Αναπαυσάς” θα πρέπει να σημαίνει τόπος ανάπαυσης και αναψυχής.
Όπως και σε άλλα μοναστήρια, στη Μονή υπήρχε ο πύργος με το παραδοσιακό βριζώνι, που σώζεται μέχρι σήμερα. Για την ανάβαση λειτουργούσε και κρεμαστή ξύλινη σκάλα με 62 σκαλιά και ύψος 60-70μ. Αλλά η άνεμόσκαλα ήταν πάντοτε δύσκολη και με την πάροδο του χρόνου είχε υποστεί αρκετές καταστροφές από την εγκατάλειψη, καθιστώντας έτσι πολύ προβληματική την ανάβαση. Σώζεται μόνο μικρό τμήμα της.
Σήμερα υπάρχει δυνατότητα εύκολης πρόσβασης με τα 80 λαξευτά σκαλιά, που κατασκευάστηκαν τα έτη 1932-36.
